Μνήμες στο Λενίδι (Λεωνίδιο)

Η Φάμπρικα και δεξιά το Ρολόι (φωτ.1) Του Θανάση Π. Κωστάκη   (1907-16/12/2006) Όταν τελείωσα το δημοτικό, έδωσα εξετάσεις και πή...

Η Φάμπρικα και δεξιά το Ρολόι (φωτ.1)

Του Θανάση Π. Κωστάκη (1907-16/12/2006)

Όταν τελείωσα το δημοτικό, έδωσα εξετάσεις και πήγα στο σχολαρχείο ή ελληνικό σχολείο, όπως το λέγαμε. Το σχολείο βρισκόταν στο σπίτι που έμενε τώρα τελευταία ο γιατρός Αριστόνης Τροχάνης, κοντά στο ποτάμι. Στον κατάλογο είχα αριθμ. 39 και είχα,ανάμεσα στους άλλους συμμαθήτριες την Άννα Γεωργίτση και την Ανδρούτσου, από το Πλατανάκι αυτή, με μακριές χοντρές πλεξούδες. Η πρώτη τάξη διδασκόταν στο ισόγειο. Την πρώτη χρονιά έμενα στο σπίτι της θείας της Ελένης, τη Ρήγαινας, ο μπάρμπα-Αντρέας ήταν σαμαρτζής, πραγματικός καλλιτέχνης στη δουλειά του, κ' επέθανε όμως αρκετά νέος, από νεφρίτιδα.

Σαμαρτζής ήταν και ο αδερφός του, ψηλότερα στο Λεωνίδιο, εκεί προ την Παναγία, ήταν γιοί του Γιαννάκη του Ρήγα, που έμενε στο Κοίλασο και κυκλοφορούσε με φουστανέλες. Μετά το μάθημα, πετούσα το παντελόνι το ντρίλινο και γύριζα με το άσπρο βρακί στα παιχνίδια κοντά στο σπίτι. Απέναντι από το σπίτι της θείας έμενε ο γιατρός ο Τροχάνης-γυναικολόγος, παθολόγος χειρουργός κλπ., και κάτω από την ταράτσα του σπιτιού του γιατρού ήταν το εμπορικό του Ποίλα-Ποϊα τον λέγαμε τσακώνικα. Θυμάμαι την ταμπέλα: Ευάγγελος Ποίλας, έμπορος. Πιο πάνω, καθώς βγαίναμε στον κεντρικό δρόμο του Λεωνιδίου, αριστερά ήταν ο φούρνος του μπάρμπα Κώστα του Κόκκορη, πολύ μικρός φούρνος. Ο μπάρμπα-Κώστας ήταν κοντόχοντρος, γερός, λιγομίλητος, αλλά καθώς ζύμωνε με τα χέρια -όλοι έτσι έκαναν- τα αλεύρια σκορπούσαν στο πρόσωπο, σκέπαζαν τα βλέφαρα και νόμιζε κανείς πως ο φούρναρης ήταν τυφλός. Ένας άλλος φούρνος ήταν του Σταύρου Χαϊδεμένου, στο δρόμο που οδηγεί προς τη Σίο, απ' αυτόν, πηγαίνοντας στο χωριό, αγοράζαμε σιμίτια, είχαν πολύ σουσάμι και ήταν νόστιμα. Πιο πέρα από το φούρνο αυτό ήταν το κτίριο της επισκοπής και δίπλα το μαγαζί του Ζαρόκωστα, από την Πραγματευτή. Δίπλα στην πόρτα έγραφε -κάθετα- μεγάλα γράμματα: μπύρα Φιξ και λεμονάδα γκαζόζ. Αργότερα έμεινε στο σπίτι αυτό η κόρη του η Ξένη, η μαμή, που με φιλοξένησε λίγον καιρό, όταν διορίστηκα στο γυμνάσιο, στα 1939. Απέναντι από το φούρνο του Χαϊδεμένου, ήταν ένα μικρό εμπορικό, του Δερνίκου, που κάθετα στις παραστάδες της πόρτας, έγραφε: "Λίγ' απ' όλα". Ακόμα πιο πέρα, στο κτίριο του σημερινού γηροκομείου είχε μείνει, νομίζω, κάποτε και ο γιατρός Τροχάνης. Το τελευταίο κτίριο τότε ήταν το νεκροταφείο των Αγίων Πάντων, εκεί σταματούσαν οι Μελανιώτισσες και οι Πραγµατευτιώτισσες και φορούσαν τις παντόφλες τους, για να µπουν στο Λενίδι ποδηµένες, ως εκεί έρχονταν ξιπόλητες, όπως κι εμείς οι μαθητές του σχολαρχείου.

Πιο πέρα από το νεκροταφείο ο δρόμος χαμήλωνε προς τη ρεματιά, περνούσε δίπλα από το μαντρί -το χειμωνιάτικο- του Τσεπέλα - και ανηφόριζε προς την "Ελιά του Μέγα", όπου άρχιζαν οι αναγανιές και ο δρόμος χωριζόταν στον κύριο -µε τις αναγανιές- και στο σύρμα, το μονοπάτι, το οποίο και προτιμούσαμε, όσοι δεν συνοδεύαμε ζώα, γιατί ήταν συντομότερο. Ο Τσεπέλας διατηρούσε πάντοτε μεγάλα τσοπανόσκυλα που, όταν περνούσε κανείς από το δρόμο, χιμούσαν να τον ξεσκίσουν. Ήταν ο φόβος και ο τρόμος εμάς των παιδιών, ενώ πιο πάνω, στην ανηφοριά, αντίκρυ από την Ελιά του Μέγα, όπου βρισκόταν άλλο μαντρί, τα σκυλιά του σπάνια περνούσαν στο απέναντι μέρος της ρεματιάς, για να µας φοβίσουν. Το μονοπάτι που ανάφερα ήταν απλά µια γραμμή στην απότομη πλαγιά και χρειαζόταν προσοχή για να το περάσεις.

Ο γερο-Μιχάλακας, από την Πραγματευτή, μεθυσμένος, γλίστρησε κάποτε και κύλησε στη ρεματιά. Όταν ανέβαινες από το μονοπάτι, και έσμιγες µε τον κύριο δρόμο, συναντούσες ένα παλιό ασβεστοκάμινο και λίγο πιο πάνω, όταν έβγαινες στο μικρό οροπέδιο, έβρισκες τη στέρνα, απ' όπου έπαιρναν νερό και πότιζαν τα ζώα τους πολλοί που εργάζονταν γύρω. Αντίκρυ ήταν το εκκλησάκι του Αι-Γιώργη.

Το μεγαλύτερο κατάστημα την εποχή εκείνη, αλλά και για αρκετά χρόνια αργότερα, ήταν του Μπακαλούμου -του Π. Τσουκάτου από τον Τυρό-, τεράστιο, -όχι µόνο για την εποχή του-, όπου έβρισκες τα πάντα, από τρόφιμα έως τσιμέντα και σιδηρικά και κεραμίδια. Ήταν πάντοτε γεμάτο, προπάντων όμως τις Κυριακές, όταν πλημμύριζε από πελάτες από τους τρεις γύρω δήμους - Λιμναίων, Μαριού και Σελινούντος. Τις Κυριακές, πραγματικά, το Λενίδι βρισκόταν σε ιδιαίτερη κίνηση, έφταναν σ' αυτό Τυροµελανιώτες, Πραγµατευτιώτες, Τσιταλιώτες, Πουλιθριώτες, Κοσµίτες κλπ, όλοι µε τα γαϊδούρια ή τα μουλάρια τους, που τα 'δεναν σε ορισμένες θέσεις, ώσπου να κάνουν αυτοί τα ψώνια τους και να γυρίσουν στα χωριά τους. Οι Τσιταλιώτες χρησιμοποιούσαν κυρίως γαϊδουράκια, που τα φόρτωναν καυσόξυλα για να τα πουλήσουν στο Λεωνίδιο αντί μισής οκάς λάδι συνήθως. Τους λέγαμε γαϊδουροκέντηδες. Ήταν φτωχό το χωριό, δεν είχε ακόμα ανοίξει η Αμερική που το εφοδίαζε αργότερα µε δολάρια. Τους Πραγµατευτιώτες τους λέγαμε βρακουλάδες, φορούσαν πλατιά βρακιά και πολλοί τους ήταν ναυτικοί, τους Μελανιώτες τους έλεγαν κοκουνάδες - κουκάδες, έβγαζε αρκετά κουκιά το χωριό και τα πουλούσε στο Λεωνίδιο. Ο γέρο Αριµπάκος (Πελεκάνος), έφερνε στο Λεωνίδιο κάθε Κυριακή ένα φορτίο κουκιά, όταν ήταν η εποχή τους.

Θα γυρίσουμε όμως στο Λεωνίδιο: ο Μπακαλούµος συγγένεψε µε τον Γεωργίτση, που είχε κόρες την Άννα και την Μαρίκα, και κατόπιν µε το Γιάγκο τον Παπαµιχαλόπουλο, που πήρε, νομίζω, κόρη του Γεωργίτση, και µε κάποιον τρόπο συνδεόταν µε τον εφοπλιστή που είχε το ατμόπλοιο Ιωάννα, που έκανε τη γραμμή Αργοσαρωνικού, µου διαφεύγει το όνομα. Επί Παπαµιχαλόπουλου το κατάστημα άρχισε να ξεπέφτει, ώσπου στο τέλος έκλεισε.

Πιο κάτω από του Μπακαλούµου ήταν το κατάστημα του Γερακίτη, πιο κάτω και απέναντι το δικηγορικό γραφείο του Γούλελου, αντίκρυ τα χασάπικα και πίσω απ' αυτά, χαμηλότερα, το ένα από τα δημοτικά σχολεία του Λενιδιού, νομίζω πως φοιτούσαν σ' αυτό, το χειμώνα, όσα παιδιά ανέβαιναν την άνοιξη µε τους γονείς τους στη Βασκίνα. Πιο κάτω από το Γούλελου, το μαγαζί ήταν το μικρομάγαζο του Π. Η. Κουνιά από τα Μέλανα, το κατόπιν πρακτορείο εφημερίδων. Πριν απ' αυτό είχε ενοικιάσει ένα μικρομάγαζο απέναντι από το ταχυδρομείο και πουλούσε λουκούμια. Μ' ένα παραπέτασμα χώριζε σε δύο το «μαγαζί» του: στο κυρίως μαγαζί και στην κατοικία του, ένα μικρό κρεβάτι και στην άκρη ένα μαγκάλι για το βράσιμο του φαγητού. Αποχωρητήριο δεν υπήρχε, έπρεπε να βγεις έξω, για να µπεις από άλλη πόρτα στον κήπο του σπιτιού. Τον ένα χρόνο του σχολαρχείου έμενα κι εγώ μαζί µε τον Κουνιά, και μπορεί κανείς να φανταστεί πόσο μπορούσα να μελετήσω. Αργότερα ήρθε από τον Πειραιά ο αδερφός του Παναγιώτη, ο Γιώργος ο Κουνιάς, που οργάνωσε το μαγαζί αλλά ο Παναγιώτης αποχώρησε, μετά το γάμο του, και άνοιξε ένα μικρομάγαζο στο οίκημα που είχε το κατάστημά του παλαιότερα ο Μαρίνος. Αργότερα ο Π. Κουνιάς πέθανε. Ο Μαρίνος πουλούσε κυρίως κρασί, ρέγκες και μπακαλιάρο. Δίπλα στον Μαρίνο ήταν το καφενείο του Σταμάτη, που ήταν και ψάλτης στην Αγία Αικατερίνη, ο καλύτερος ψάλτης του Λεωνιδίου. Είχε δυο αγόρια και -νομίζω- κι ένα κορίτσι. Τ' αγόρια του πέθαναν νωρίς, ο ένας ήταν φιλόλογος. Το καφενείο του Σταμάτη είχε αρκετά μεγάλη αίθουσα αλλά κυρίως μεγάλη πλακοστρωμένη αυλή, αρκετά ψηλότερα από το δρόμο. Εκεί σύχναζαν τ' απογεύματα όσοι ήθελαν v' απολαύσουν τον καφέ τους "μετά θεάματος". Εκεί σύχναζε και ο Τσολίνας, φιλόλογος(;), τον οποίο διαρκώς επείραζε ο Γ. Καραχάλιος, που είχε το σιδεράδικό του ακριβώς απέναντι από το καφενείο. Ο Καραχάλιος ήταν εύθυμος τύπος αλλά δεν άφηνε κανέναν απείραχτο.

Πλάι πάλι στο καφενείο του Σταμάτη -τα χώριζε ένας μικρός δρόμος- ήταν το τσαγκάρικο του Αντώνη Λεκού, του Γκέγκα, που εργαζόταν ως αργά το βράδυ και είχε δυο ή τρεις τεχνίτες, τους οποίους αργότερα αντικατέστησαν οι γιοί του. Από τους βοηθούς του θυμάμαι, το Μιχαλιέρο. Εδώ φέρναμε τα παπούτσια µας για επιδιόρθωση αλλά και εδώ φτιάχναμε τα καινούρια. Όταν µας έβαζε σόλες, ζητούσαμε πάντα να µας προσθέτει ένα σιδερένιο πεταλάκι στο τακούνι και τρία μικρότερα στη σόλα, ένα μπροστά και από ένα στα πλάγια. Συχνά ζητούσαμε να σκεπάσει τη σόλα µε μεγάλα καρφιά, για v' αντέχουν περισσότερο, τότε όμως ο θόρυβος από το περπάτημα ήταν μεγάλος και τα γλιστρήματα συχνά.

Μετά το τσαγκάρικο του Γκέγκα ήταν το κατάστημα του Μπαραχτάρη -των δυο αδερφών, Παναγιώτη και Μιχάλη, µε λίγα πράγματα μέσα- αλεύρι, καλαμπόκι, μπακαλιάρο, δέρματα για τσαρούχια. Τα τσαρούχια ήταν από μισοκατεργασμένο βοδινό δέρμα, σε μακριές λωρίδες, µε πλάτος γύρω στους 15 πόντους. Τις λουρίδες αυτές τις λέγαμε φασκιές και καθεμιά τους έβγαζε τρία ως πέντε τσαρούχια. Ήταν µε τις τρίχες τα δέρματα αυτά και πολλές φορές μύριζαν άσχημα. Στο χωριό που τις έφερναν, παίρναν ένα στυλιάρι, τύλιγαν σ' αυτό λίγη λίγη τη φασκιά κι έξυναν µ' ένα μαχαίρι -κάποτε και µε ελαφρόπετρα- τις τρίχες του δέρματος. Πατούσαν κατόπιν γυμνά τα πόδια τους, έπαιρναν έτσι τα μέτρα και την έκοβαν σε κομμάτια* - ένα για κάθε τσαρούχι Από τους Μπαϊρακτάρηδες ψώνιζαν όλα τ' αδέρφια του παππού µου, που ήταν τσοπάνηδες, ο Σπύρος, ο Μάρκος, ο Νικόλας και ο Γιάννης. Την εποχή εκείνη ανθούσε η τοκογλυφία στο Λενίδι, οι φτωχοτσοπάνηδες έπαιρναν µια φασκιά τσαρούχια, λίγο βακαλάο, μερικά μικροπράγματα µε πίστωση, αλλά κατόπιν ήταν δύσκολο να τα εξοφλήσουν. Πήγαιναν στον έμπορο τυριά, μαλλιά, τρίχες, ό,τι είχαν, αλλά, αν είχαν δανειστεί κάποιο κατοστάρικο, εκτός από τα ψώνια, το χρέος δύσκολα έβγαινε.
* Το ίδιο έκαναν και οι αρχαίοι µας πρόγονοι.

Πλάι στα καταστήματα των Μπαϊρακτάρηδων ήταν το ταχυδρομείο, που το 'φερνε κάθε βράδυ, αυτός που το είχε αναλάβει, από την Πλάκα, όπου έφτανε το βαπόρι, κάποτε κάθε μέρα. Από το βαπόρι ως το Λεωνίδιο οι επιβάτες και τα εμπορεύματα έρχονταν µε τα κάρα, δίτροχα συνήθως και χωρίς στέγαστρο. Θυμάμαι το αμάξι του Θόδωρου (Τσουκάτου;;) µε το άσπρο όμορφο άλογο. Η αλληλογραφία ήταν λίγη, γι' αυτό πολλές φορές, όσοι περίμεναν γράμμα, στέκονταν στην πόρτα του ταχυδρομείου και σε λίγα λεπτά παίρναν το γράμμα τους.

Μαζί µε τα γράμματα έρχονταν και οι εφημερίδες, καμιά σαρανταριά ίσως, που τις μοίραζε ο Ηλίας ο Μπρούφος, ένας ηλικιωμένος, ψηλός αλλά µε μεγάλη μυωπία. Επήγαινε στο δρόμο ψάχνοντας µε το μπαστούνι του. Μπρούφος! Εφημερίδες! φώναζε ο ίδιος, διακριτικά πάντοτε. Κυκλοφορούσαν τότε το Ελεύθερο Βήμα, η Καθημερινή, το Σκριπ, η Νέα Ημέρα -αυτή διάβαζε ο πατέρας µου- και λίγες ακόμα. Δεν ξέρω αν ο Μπρούφος έφερνε όλες τις εφημερίδες, όταν όμως του ζητούσαν την Καθημερινή, δεν ήταν πάντοτε πρόθυμος. 

- Πάρε το Βήμα, να, και ο κύριος Νίκος το Βήμα διαβάζει.

Κύριος Νίκος ήταν ο Καραμάνος, βουλευτής των Φιλελευθέρων.

Μετά το Μπρούφο, τις εφημερίδες τις ανέλαβε ο Κουνιάς, το σημειώσαμε αυτό και παραπάνω.

Πλάι στο ταχυδρομείο ήταν το φαρμακείο του Ευ. Καρέκλη, φανατικού κυνηγού, από κάποιο χωριό της Κυνουρίας, νομίζω.

Αρκετά χαμηλότερα από το φαρμακείο ήταν ένα παλαιό οίκημα, όπου έμενε η οικογένεια Τεβεκέλη, που ένα της κορίτσι, η Μαρίκα, ήταν διανοητικά ανάπηρο. Ήταν µια νέα γυναίκα, μαυροντυμένη πάντοτε, γύρω στα 30-35, που έβγαινε συχνά στην πόρτα και έλεγε ανοησίες. Μια από τις συνηθισμένες φράσεις της ήταν: "το πιάτο µε τας φακάς ετούμπαρε και εχύθη". Δεν επείραζε όμως ποτέ της. Δίπλα στο σπίτι αυτό ήταν το κατάστημα του Β. Ευσταθίου, από 'δώ παίρναμε το αλεύρι για το ψωμί µας, και πιο κάτω, απέναντι, το μαγαζί του μπάρμπα-Σπύρου Καµπίση, ηλικιωμένου, σκυφτού, µε λίγα πράγματα μέσα.

Πάνω από το μαγαζί αυτό στεγάστηκε -δεν ξέρω για πόσο καιρό- και το σχολαρχείο. Θυμάμαι τον καθηγητή της Θεολογίας Παπανικολάου, ο οποίος, για να βρούμε τους μήνες που έχουν 31 ημέρες, να έχομε υπόψη το στίχο: Μαρία Ιουλµά, δεκαοκτώ αβγά, δηλ. Μάρτης, Ιανουάριος, Μάιος, Δεκέμβρης, Οκτώβρης, Αύγουστος.

Δεξιά, λίγο πιο κάτω από το μαγαζί του Σπύρου, ήταν το εμπορικό του Παπαγεωργίου, σύχναζαν σ' αυτό πολλοί Τσιταλιώτες. Το ξενοδοχείο ήταν του Φασουλή, αργότερα το πήρε ο Μπίλιος. Είχε λίγα δωμάτια επάνω, κήπο πίσω και μερικά τραπέζια στο ισόγειο, δεξιά όπως μπαίνεις.

Έτρωγαν εδώ συνήθως οι εργένηδες δημόσιοι υπάλληλοι.

Απέναντι από το ξενοδοχείο ήταν το κατάστημα του Λεωνίδα Δρεπανιά, γεμάτο από κάθε λογής εμπόρευμα. Ο Λεωνίδας ήταν κουτσός, το ένα του πόδι, χαμηλά, έκλινε προς τα μέσα. Πλάι στο ξενοδοχείο -το χώριζε ο κεντρικός δρόμος- ήταν το κουρείο του Φραγκίσκου, το πολυτελέστατο τότε, αλλά νομίζω, και το ακριβότερο. Όπως προχωρούσαμε προς το Λάκκο, δεξιά, λίγα μέτρα πιο κάτω ήταν το φαρμακείο του Ν.Καραμάνου, σύχναζαν εδώ και οι υπάλληλοι κάποτε και συζητούσαν, και τα παιδιά ντρέπονταν να µπουν μέσα για τα φάρμακά τους. Απέναντι από το φαρμακείο ήταν το σπίτι του γιατρού Χαρµαντά, ηλικιωμένου τότε αλλά εν ενεργεία. Όταν, αργότερα, πήγα στρατιώτης και ο λοχαγός µου ήθελε να µε στείλει στη σχολή των εφέδρων αξιωματικών, ο πατέρας µου παρακάλεσε το γιατρό κι αυτός έγραψε στο συγγενή του λοχαγό µου κι έτσι δεν πήγα στη σχολή, δε µου άρεσε το επάγγελμα. 

Η οικία Γ. Γιαννούση  σήμερα

Πιο κάτω από τον Χαρµαντά, αριστερά είναι ένα παλαιού τύπου σπίτι, ωραίο, µε πύργο για την άμυνα των ενοίκων κοντά στον μαντρότοιχο, που σήμερα είναι Λαογραφικό Μουσείο. Λίγο πριν απ' αυτό ήταν το σπίτι του παπά-Κατσίγκρη, που καταγόταν από τον Τυρό, και πιο κάτω, μετά το μικρό γεφυράκι, το σπίτι του Παπαγεωργίου, που είχε το εμπορικό. Ακόμα πιο κάτω, αριστερά, ήταν το σπίτι του Γ. Γιαννούση, ωραίο, µε μεγάλο κήπο. Ο Γιαννούσης είχε προκόψει στην Πόλη και τώρα ζούσε από τα εισοδήματά του. Αργότερα, ο μπάρμπα-Μιχάλης, ο Λούτσος, στο χωριό, που είχε ζήσει κι αυτός αρκετά χρόνια στην Πόλη, µου είπε ότι πολλοί από τους εύπορους Τσάκωνες, που έρχονταν από την Πόλη, δεν είχαν κερδίσει πάντοτε έντιμα την περιουσία τους. Γύριζαν στα καφενεία, παρακολουθούσαν αυτούς που είχαν χρήματα μαζί τους, καιροφυλαχτούσαν κατόπιν -το βράδυ- και τους λήστευαν. Πλούσιοι µ' αυτόν τον τρόπο γύριζαν στο Λεωνίδιο και πολλοί απ' αυτούς γίνονταν δήμαρχοι. Δε θυμούμαι αν ανάμεσα σ' αυτούς ήταν και ο Γιαννούσης, ο οποίος περνούσε από την αγορά και µόνο µε μεγάλη συγκατάβαση χαμογελούσε ή χαιρετούσε τον κόσμο. Ο γιός του ο Λεωνίδας ήταν κάπως μεγαλύτερος από µένα. Για τους Τσάκωνες της Πόλης έπρεπε να γραφτεί µια ιστορία που θα είχε πολύ ενδιαφέρον. Η παροικία των Τσακώνων ήταν πολύ ισχυρή, οικονομικά, αλλά και πολιτικά. Σύμφωνα µε πληροφορίες του Pouqueville, είχε το προνόμιο της εισαγωγής του βουτύρου στην Τουρκία και διέθετε ακόμα και δική της αστυνομία. Ο Αναστασιάδης, μάλιστα, γράφοντας σε µια εφημεριδούλα της Ένωσης Σµυρναίων, αναφέρει και το εξής χαρακτηριστικό για τους Τσάκωνες της Πόλης: Γύρω στα 1895(;) δημιουργήθηκαν επεισόδια για θρησκευτικούς λόγους, και ο Σουλτάνος απαγόρευσε τις κωδωνοκρουσίες για το γιορτασμό του Πάσχα από τους Χριστιανούς. Ξεσηκώθηκαν όμως οι Τσάκωνες, ο Σουλτάνος φοβήθηκε μεγαλύτερες ταραχές και ανακάλεσε την απαγόρευσή του.

Ο τύπος της αγοράς του Λενιδιού εκείνη την εποχή ήταν ο Ν. Ματζόρος, δυστυχισμένος, ρακένδυτος, διαρκώς άπλυτος και τσιμπλιασμένος, γύριζε ξιπόλητος και συνήθως μεθυσμένος και έκανε τον τελάλη για ένα ποτήρι κρασί. "Σήμερα έρχεται το ατμόπλοιο Ιωάννα (ή Ύδρα ή Μοσχάνθη), ανάλογα. Πριν από τα πλοία αυτά ήταν το αργοκίνητο Γουδί, για το οποίο λέγαμε εμείς τα παιδιά: "Το παπόρι το Γουδί δε μπορεί να κουνηθεί, για να πάμε στον Περαία, όπου θα περνάμε ωραία ...". Αντί προπέλες, είχε στις δυο πλευρές του δυο μεγάλες ρόδες που φαίνονταν απέξω. Το ίδιο γινόταν και µε το ένα από τα τρία άλλα βαπόρια που έρχονταν τότε στην Πλάκα - τη Μοσχάνθη ή την Ιωάννα. Η Μοσχάνθη ήταν του Τόγια, µε τον οποίο είχε κάποια συγγένεια ο Μπακαλούµος. Η Ιωάννα ήταν, νομίζω, του Βελιώτη, είχα κι ένα συμμαθητή Βελιώτη, που η οικογένειά του έμενε στον Πειραιά. Πολύ συχνά τα τρία αυτά πλοία είχαν συναγωνισμό μεταξύ τους, και τότε η τιμή του εισιτηρίου έπεφτε στις 15 δραχμές, και ο πελάτης είχε και µια μακαρονάδα δωρεάν. Το Υδράκι ήταν πολύ στενό, νεότερο από τ' άλλα και κουνούσε πολύ. Συναγωνισμό είχαν και οι βαρκάρηδες του Λεωνιδίου -ο Δεληγιάννης, ο Καπετάνιος, ο Νιόνιος και άλλοι- και πολλές φορές, για να προλάβουν τους πελάτες, ανοίγονταν µε τις βάρκες τους μεσοπέλαγα.

Το Λεωνίδιο υπέφερε πάντοτε από τρεχούμενα νερά, υδρευόταν από στέρνες -δεξαμενές- που το νερό τους δεν ήταν πάντοτε καθαρό. Άνοιξαν λοιπόν μέσα στο ποτάμι, πιο πάνω από το μεγάλο, το τελευταίο γεφύρι, ένα βαθύ πηγάδι και τραβούσαν το νερό µε κουβάδες δεμένους µε σχοινί. Στα καφενεία έφερνε το νερό ο Φραντζέσκος ένας λιπόσαρκος γέροντας, που φόρτωνε στο γαϊδουράκι του τρεις στάμνες, -δεξιά, αριστερά και πανωγόµι- έπαιρνε κάποτε και μια στη ράχη του και διέσχιζε την αγορά µε την πραμάτειά του. Αργότερα προστέθηκε και ο Απαλλαγέντας, που έκανε και το σκουπιδιάρη - νομίζω, δε θυμάμαι καλά.

Το δημοτικό σχολείο ήταν το ίδιο µε το σημερινό, ήταν δωρεά του Συγγρού, και θυμάμαι τους δασκάλους εκείνης της εποχής: ο Ν. Σακελλαρίου, που ήταν και παπάς στον Άι-Γιάννη, ο Δ. Κουτσογιάννης, και παπάς στον Αι-Βασίλη, ο "Νίκος ο δάσκαλος", ένας λεπτός και ευκίνητος άνθρωπος, που ήταν και διευθυντής, ο Μούργελας, ψηλός, που είχε τη φήμη του αυστηρού. Στις άλλες εκκλησίες παπάδες ήταν ο Κατσίγκρης στην Αγία Αικατερίνη, ο Δεμέστιχας στην Αγ. Κυριακή και ο Νικολέσης στην Παναγία. Δε θυμούμαι αυτή τη στιγμή τον παπά των Ταξιαρχών. Αργότερα βρήκα στην Εθνική Βιβλιοθήκη και µια μικρή γραμματική της Τσακωνικής µε συγγραφέα κάποιον Νικολέση. Ο δάσκαλος Δανιγγέλης ήρθε αργότερα.

Τις Κυριακές τα μαγαζιά ήταν όλα ανοιχτά και η κίνηση στην αγορά πολύ ζωηρή, κατέβαιναν οι χωρικοί να ψωνίσουν. Πολλοί έρχονταν από Μέλανα, Πραγματευτή, Τσιτάλια, Πούλιθρα, λιγότερο από Κοσμά, Άι Βασίλη κλπ., ήταν μακριά αυτά τα χωριά.

Λίγοι ήταν και οι Τυριώτες, ήταν μακριά κι αυτοί, τους ακούγαμε και τους βλέπαμε από το χωριό, περνούσαν ψηλά, από το δρόμο της εκκλησίας, όχι από τον παραλιακό, γιατί ήταν μακρύτερα. Στόλιζαν τα σαμάρια των ζώων τους µε καθαρές μαντανίες, συζητούσαν δυνατά και, όταν ήταν µόνοι τους και ταξίδευαν νύχτα, τα τραγούδια τους ακούγονταν καθαρά από το χωριό µου. Εψώνιζαν τα πάντα από το Λενίδι, τα μικρομάγαζα όλων αυτών των χωριών ήταν πολύ φτωχά σε περιεχόμενο, το µόνο που έβρισκες αρκετό ήταν το κρασί, το ρούμι, το κονιάκ, η μαστίχα, τα άλλα ήταν λίγα. Οι ταβέρνες του Λενιδιού βρίσκονταν προς τα πάνω συνήθως, εκεί προς του Μπακαλούµου, αλλά και χαμηλότερα, αν ήθελε κανείς, δεν έμενε νηστικός.

Το βράδυ η αγορά ησύχαζε νωρίς, μόλις σουρούπωνε. Στη γειτονιά µου, αν έβγαινε κανείς έξω λίγο αργά, οι µόνοι που θα έβλεπε να εργάζονται ήταν ο Αντώνης ο Γκέγκας και οι τεχνίτες του, σκυφτοί πάνω στα παπούτσια, μπροστά στον πάγκο µε τις πρόκες και τις φαλτσέτες τους, µε το σφυρί ή µε τη βελόνα στο χέρι, κάτω από το φτωχό φως μιας λάμπας µε πετρέλαιο. Τότε δεν τα πετούσε εύκολα ο κόσμος τα παπούτσια του, όταν έλιωναν -όσοι φορούσαν παπούτσια- έβαζε σόλες µια και δυο φορές, έβαζε μπαλώματα -μπέδια τα λέγαμε τσακώνικα- δεξιά και αριστερά, τα 'ραβε και τα ξανάραβε ο τσαγκάρης και κάρφωνε στις σόλες τους αρκετά καρφιά, για να κρατούν περισσότερο τα παπούτσια. 

Αργότερα άνοιξαν στο Λεωνίδιο και δεύτερο πηγάδι, αριστερά, κοντά στο μεγάλο γεφύρι. Εδώ η άντληση ήταν ευκολότερη, δεν ανέβαζαν το νερό µε το σχοινί, υπήρχε ένα σύστημα παράλληλο µε των πηγαδιών στα περιβόλια, όπου το νερό αντλείται µε κουβάδες, στη σειρά ο ένας µε τον άλλον, που ανεβαίνουν µε τη βοήθεια ενός ζώου ζεμένου στο πηγάδι. Στο νέο αυτό πηγάδι οι κουβάδες ήταν μικροσκοπικοί και ανέβαιναν µε μηχανισμό χειροκίνητο.

Το ποτάμι του Λεωνιδίου -ο χείμαρρος Δαφνώνας- έκανε τότε σοβαρές ζημιές το χειμώνα στα περιβόλια. Κατέβαζε θολά νερά, ορμητικά, παράσερνε γεφύρια και προχώματα, και γέμιζε τα περιβόλια µε άφθονα χαλίκια. Τώρα τελευταία δεν έχει ακουστεί τέτοια ζημιά, το ποτάμι δεν κατεβάζει νερά, γιατί η αποψίλωση των δασών έχει σταματήσει.

Πλάι στο ποτάμι, πίσω από τη σημερινή αγορά, όπου το ρολόι, ήταν η φάμπρικα (φωτ.1), ο αλευρόμυλος, και ένα από τα ελαιοτριβεία του Λεωνιδίου, αργότερα έγινε εκεί "η Ηλεκτρική" το μικρό εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικού, που ανήκε στον Κωστάκη, από τα Πούλιθρα. Αργότερα το αγόρασαν Λενιδιώτες.

Καθώς, από το σπίτι του Ρήγα, πηγαίναμε προς το Σχολαρχείο, αριστερά µας είναι ο "Πύργος του Νούφρη", έτσι λεγόταν, επειδή πλάι σ' αυτόν έμενε ο Νούφρης µε τη γυναίκα του και τις κόρες του. Δεν κατάλαβα ποτέ τι δουλειά έκανε ο Νούφρης, τον έβλεπα να γυρίζει διαρκώς στην αγορά.

Αντίκρυ στο σχολαρχείο, όπου φοιτούσα αρχικά, μετά από μίαν αρκετά μεγάλη πλατεία, ήταν το σπίτι του Νιάρχου, ωραίο, µε μεγάλο κήπο. Κόρη του Νιάρχου ήταν η γυναίκα του Αρ. Τροχάνη και στην ίδια οικογένεια ανήκε και ο γνωστός λογοτέχνης Κώστας Ουράνης.